Det er ei elementær retorisk innsikt at hendingar og handlingsforløp kan skildrast på ulike måtar, som legg opp til ulike vurderingar av dei same faktiske tilhøva. Dette heiter ‘vinklingar’ i journalistikken, og er noko som gjev eit inntak til omgrepet topos i retorikken. Ei nærliggjande, men hakket meir avansert innsikt, er at kva og korleis folk fortel, seier minst like mykje om dei folka som fortel som om det eller dei det vert fortald om: Snorre resirkulerte forteljingar om dei gamle norske kongane på måtar som svarte til og på interesser som sirkulerte i miljøet og tida han skreiv i. Då Heimskringla vart omsett og prenta i rikt illustrerte prakt- og folkeutgåver fleire hundre år seinare, kom forteljinga om samlinga og kristninga av Noreg til å handla om noko som Snorre ikkje kunne vita noko om: Ein nyskipa nasjonalstat hadde bruk for ei fortid.
Alfred Fidjestøl har skrive ein omfattande, informasjonsrik og til dels underhaldande kjendisbiografi om Georg Johannesen.[1] Boka kom ut hausten 2022, har tittelen Innerst i hjertet har jeg min forstand, og er blitt godt motteken, med rosande meldingar og nominasjon til Brageprisen. Ho har utan tvil treft eit publikum som er nyfikne på kven eller kva Georg Johannesen var. Som introduksjon til liv og verk har boka likevel avgrensa verdi: Ho gjev rett nok ein viss kulturhistorisk kontekst for den delen av forfattarskapen som er kanonisert som sentral norskspråkleg litteratur frå 50- og 60-talet, men vert meir oppramsande når det gjeld dei seinare bøkene. Dei som måtte vera interesserte i Georg Johannesen som retorikar, lyt difor gå til kjeldene, først og fremst hans eigne skriftar.
Når boka til Fidjestøl er blitt ein suksess kan vi førebels slå fast at mange norske opinionsleiarar tydelegvis meiner at det er på denne måten Georg Johannesen bør bli hugsa. Eit overordna spørsmål er då kva dette seier om Noreg i dag, gjennom det biletet av Noreg i går som trer fram på bakgrunn av forteljinga om Georg Johannesen. Å undersøkja mottakinga av denne biografien kunne dermed vore eit interessant etnografisk forskingsprosjekt. Så langt har eg berre usystematiske inntrykk å byggja på. Det som har slått meg er at fleire av meldingane eg har lese – som gjerne er skrive av menn med maktposisjonar i det litterære feltet – roser Fidjestøl for vel utført arbeid. Mesteparten av plassen nyttar meldarane likevel til å seia kva dei sjølv meiner om Georg Johannesen (altså ikkje om boka), gjerne underbygd med anekdotar frå eigne møte med han.[2] Biografien gav også høve til ein viss debatt – men den handla meir om Georg Johannesen sitt ettermæle enn om boka.[3]
«Romaner kan defineres som narrasjoner med særlig vekt på personbeskrivelser,» heiter det i Rhetorica Norvegica.[4] Dette gjev ein samnemnar for romanar og biografiar, som vert teke opp att i Moralske tekster: «Romaner er biografier over fiktive personer, med livsprosjekt, konfliktakser og kommunikasjonsakser innenfor en eventyrmodell.»[5] Dermed kan ein òg seia at ‘biografiar er romaner om faktiske personar’, og tilsvarande kan ein bytta ut ‘roman’ med ‘biografi’ i den formuleringa som kjem kort etter: «En roman er en ordnet samling av moralske eksempler. Det betyr at en romanforfatter har strukturlikheter med eventyrfortellere.»[6] Eg vil tru at ein røynd biograf som Fidjestøl er innforstått med dette. Det er klårt nok for ein som kan skriva, men kanskje naudsynt å forklåra eller minna om for dei som (berre) kan lesa.
Nemninga «kjendisbiografi» er meint som ein nøytral karakteristikk av bøker som fortel om ein person som er kjent frå før, med denne offentlege skikkelsen som sentralt motiv. Å gå ‘bak fasaden’ og å fortelja om kjendisens ukjende sider, høyer sjangeren til, og er motivert av den offentlege interessa for den eller det som alt er kjent. At denne boka om Georg Johannesen korkje er ei litteraturhistorisk gransking eller ein intellektuell biografi, er i seg sjølv ikkje noko grunnlag for kritikk. Boka gjev seg heller ikkje ut for å ha analytiske ambisjonar. Det vi har føre oss, er ei kronologisk framstilling av livet til Georg Johannesen frå fødsel til død. Difor skal denne meldinga forsøksvis handla om korleis denne framstillinga er skrudd saman, altså om forteljingas retorikk.
På denne måten vert det mogleg å gje Fidjestøl den rosen han verkeleg fortener, ved å ta boka på alvor og gje framstillinga kvalifisert motstand. Dette handlar mindre om kva eg liker og ikkje enn om å undersøkja den biografiske skrivemåten. Då kjem eg heller ikkje unna min eigen biografi: Det meste eg kan om retorikk har eg lært i Retorisk forum, der eg vart med i 1988 og vart kjent med mellom andre Georg Johannesen. Eg har brukbart oversyn over forfattarskapen, og i lag med Amund Børdahl har eg registrert Georg Johannesens arkiv, som er deponert ved Universitetsbiblioteket i Bergen. Alfred Fidjestøl har intervjua meg, og eg er nemnd eit par stader i boka. Noko overstandpunkt korkje kan eller vil eg ta på meg.
Kjendisbiografien som sjanger
Georg Johannesen er interessant som Egil Olsen og sjimpansen Julius, som Fidjestøl som kjent også har biografert. Det er kjendisstatusen som ligg til grunn for kontrakten mellom forfattar og lesar av ein kjendisbiografi. Det interesserte publikum (dei potensielle bokkjøparane) ventar seg då å få vita noko interessant om det som interesserer dei, altså noko som på ein eller annan måte kan utfylla det biletet dei alt har av denne interessante personen. Dette gjev tre opplagte tema: Korleis livet var før kjendisen vart kjend, korleis vart vedkomande kjend, og korleis var livet som kjendis? Dette er råstoffet, som vi med forteljeteorien til Paul Ricœur kan kalla den narrative ‘prefigurasjonen’, altså i dei mønstra forteljaren finn i dei hendingar og handlingar det vert fortald om.
Når det vert fortald, vert dette stoffet omforma, eller ‘konfigurert’ til ei samanhengande forteljing med ein fabel (‘plot’). Her står kjendisbiografen andsynes nokre spesifikke utfordringar: For at skildringa av livet til ein på førehand kjend person skal vera interessant, må biografien ha noko nytt å koma med. I prinsippet kan dette skje på to motsette måtar. Anten ved kjend stoff vert sett i hop og fortald om på ein ny måte, eller ved at ein legg fram nytt stoff, og fortel om hittil ukjende sider ved den kjende personen sitt liv. I praksis gjer biografar båe delar, og dette gjeld òg Alfred Fidjestøl. Som forlaget skriv på omslaget: «Ved hjelp av ei rekke nye kjelder skildrar denne biografien eit uvanleg og fascinerande livsløp, frå Georg Johannesen blei fødd i Bergen i 1931, til han drukna i Egypt på julaftan 2005.» Her vert det reklamert for nytt stoff, men òg for ei ny framstilling, ettersom dette er den første skildringa av heile livsløpet til Georg Johannesen.
Kvifor dette er interessant, vart presentert i det første avsnittet av baksideteksten: «GEORG JOHANNESEN (1931-2005) var ein nådelaus polemikar som gjekk til åtak på kven som helst, frå Albert Schweitzer til Åge Aleksandersen. Han var respektlaus og infam, spissformulert og sårande. Samstundes skreiv han nokre av dei vakraste dikta som er skrivne på norsk.» Rett nok er det vanlegare å karakterisera dikta til Georg Johannesen som ‘gode’, ‘sterke’ eller ‘viktige’ enn som ‘vakre’, men bortsett frå dette, gjev forlaget ei framstilling av ei vanleg oppfatning: Omtrent slik er det mogleg å kjenna til «Georg Johannesen» også utan nærare kjennskap til verket og verksemda hans.
Dersom lesaren til slutt meiner seg å kjenna Georg Johannesen betre, har forteljinga nådd fram til det stadiet Ricœur kallar ‘refiguasjonen’. Oppfatninga av dei handlingane og hendingane som vert fortald om, vert omforma, heiter det gjerne. Dette er det produktive nivået i forteljinga, der det vert skapt ny forståing. Men kanskje er denne måten å tala om krafta i forteljinga noko vel optimistisk, for i mange (kanskje dei fleste) tilfelle er denne først og fremst reproduktiv. I staden for å omforma og endra, gjer mange forteljingar lite anna enn å stadfesta oppfatningar som alt har festa seg. Diverre gjeld dette også Alfred Fidjestøl sin biografi om Georg Johannesen.
Eventyret om Georg Johannesen
Biografien gjev ei rekkje av situasjonar og episodar, som vert skrive inn i ei samanhengande forteljing om heile livsløpet til Georg Johannesen. ‘Personbeskrivelsen’ er sentral. Sjølve poenget med å fortelja om dette, er å gje eit mangefasettert inntrykk av kva slags person Georg Johannesen var. Framstillinga av store og små ‘livsprosjekt, konfliktakser og kommunikasjonsakser’ har ein dobbelfunksjon: Dei karakteriserer personen og gjev framdrift til forteljinga. I eventyrmodellen: Espen har andre karaktertrekk enn Per og Pål, og kjem seg difor gjennom prøvene, eller også demonstrerer måten Espen agerer på korleis karakteren hans skil seg frå Per og Pål. Romanar har særleg vekt på personskildringar av di hovudpersonane er meir individualiserte enn i klassiske eventyr. Det er difor dei kan kallast biografiar over fiktive personar.
Georg Johannesen var utan tvil ein original, altså ein som stakk seg ut frå det vanlege, og ikkje likna på nokon annan enn seg sjølv. Slike personar vert typisk opphav til anekdotar; stutte, poengterte forteljingar om kva dei har gjort og sagt i ulike situasjonar. Georg Johannesen var (ikkje) eit unntak. Biografien vert ‘en ordnet samling av moralske eksempler’, som framstiller Georg Johannesens veremåtar på bakgrunn av, og oftast i kontrast til, dei vanlege. ‘Moral’ kjem av ‘mores’, det latinske ordet for ‘skikk og bruk’ som svarer til det greske ‘ethos’. «Ethopoeia er beskrivelse av personer ut fra deres indre (egenskaper). Det er personens karakter som type, hans ethos, som her er det viktigste.»[7]
Framstillinga er kronologisk og teksten er inndelt i tidbolkar av noko ulik lengde. Del I (1931-1954) handlar om barndomen og ungdomstida, då Georg Johannesen budde i Bergen, bortsett frå nokre månader som vikarlærar i Modalen, og tida som militærnektar og fange. Del II–IV (1954-1973) handlar om studietida og åra etter, då Georg Johannesen først var gymnaslærar, deretter frilans forfattar, omsetjar og så bortetter, og stort sett levde i Oslo, bortsett frå eit drygt halvår i Budapest i frå hausten 1964 til våren –65. Del V–VI handlar om åra i Bergen frå 1973 til 2005.
Forteljinga føl dermed eit klassisk skjema: Heime – ute – heime att, men oppdraget eller ambisjonen om å dekkja heile livet til biografiobjektet gjer at sjølve tida skaper vanskar for forteljestrukturen: Tidsavsnittet ‘heime’ varer 23 år, følgt av 19 år ‘ute’, medan det siste tidsavsnittet i varer 32 år, altså nokså nøyaktig halve vaksenlivet til biografiobjektet. Eventyrforteljarar og romanforfattarar kan avslutta forteljinga: Homer syng ikkje om Odyssevs sitt kvardagsliv med Penelope, og når Askeladden har fått prinsessa og halve kongeriket, er det ikkje meir å fortelja enn at dei levde lukkeleg (=hendingslaust) i alle sine dagar.[8] Når dei siste delane av biografien om Georg Johannesen er blitt noko langdryge (som fleire meldarar peikar på) har det altså strukturelle årsaker: Det plottet Fidjestøl har valt, går i oppløysing. Georg Johannesen var heime att, eller ‘so heime som ein bortkomin son kan vera, når heimen er bortkomin likso vel som sonen’ (Garborg). Derfrå og ut vert forteljinga ei laust samanhengande rekkje av episodar, anekdotar og dømesoger som i beste fall kan supplera personkarakteristikken, men manglar spenning.
Dette forteljetekniske problemet kan ha noko med kjendisbiografien som sjanger å gjera. Først får vi høyra om oppveksten, om formande røynsler i tida før kjendisen var kjent for andre enn kjenningar. Så får vi høyra om korleis kjendisen vart kjent, og for kva. Til sist får vi høyra om livet som kjendis. Sjølvsagt er dei to første bolkane mest interessante, bortsett frå i dei tilfella der biografiobjektet vart kjendis ved fødselen, som sjimpansen Julius.
No var ikkje Georg Johannesen kva kjendis som helst. I første omgang vart han kjend som forfattar og politisk intellektuell. Fidjestøl gjer greie for dette, og dermed kan biografien hans eit stykke på veg fungera som ein introduksjon til liv og verk for studentar og andre nye lesarar.[9] Men berre eit stykke på veg, vil eg hevda, og dét har mykje med den overordna forteljinga og forteljemåten å gjera: Andre halvdelen av livet til Georg Johannesen er mindre ‘interessant’. Han hadde fått seg heim, familie og arbeidsplass i Bergen, og var ikkje på same måten del av det litterære og politiske hovudstadsmiljøet. Når biografien legg opp til å sjå verket i lys av livet, vert den tilsvarande delen av forfattarskapen (som er større i omfang) tilsvarande mindre interessant. Men dette seier meir om biografien enn om livet, og det seier meir om kva funksjon figuren ‘Georg Johannesen’ har i forteljinga enn det seier om verket og verksemda til forfattaren og læraren Georg Johannesen.
Den overordna strukturen i forteljinga gjer sitt til å stadfesta ei vanleg oppfatning, nemleg at Georg Johannesen var irrelevant etter 1980. Boka til Fidjestøl reiser ikkje spørsmål om for kven, kva og på kva måtar Georg Johannesen var eller ikkje var (ir)relevant. Det var på denne tida – då sosialdemokratiet og offentlegheita vart transformert – at Georg Johannesen vart kjendis på den måten at han rett og slett var kjent for å vera kjent.
Det hadde vore fullt mogleg å gje ei kronologisk framstilling av livet til Georg Johannesen med ein annan grunnstruktur. Til dømes kunne ein fortald om ein noko atypisk forskarkarriere: Georg Johannesen drog til Oslo og studerte til lektor, men å ta magistergrad (i staden for vanleg hovudfag) vitnar om akademiske ambisjonar. Ved sida av studia hadde han gitt ut ein roman og ei diktsamling, og han levde ei tid som frilans forfattar, skribent og omsetjar. Sidan vende han attende til akademia, og ved Universitetet Bergen fekk han endeleg utfalda seg som lærar og rettleiar og skreiv dessutan mange bøker i ulike genrar. Dei siste femten åra før han vart pensjonert, var han statsstipendiat, kombinert med ei delstilling ved Universitetet, der han leia eit produktivt og utprega tverrfagleg studie- og forskingsmiljø i retorikk. Innimellom vart han henta til radio og fjernsyn for å seia uvanlege ting.
Ei slik forteljing måtte ha trekt fram andre ‘livsprosjekt, konfliktakser og kommunikasjonsakser’, og kunne blitt ein interessant intellektuell biografi. Igjen, det har lite for seg å kritisera ein forfattar for at han ikkje har skrive ei anna bok. Derimot er det grunn til å problematisera måten han skriv på, altså dei retoriske grepa han nyttar i den boka han faktisk har skrive. Dette handlar om vinklingar og prioriteringar, altså om det retorikknerdar kallar inventio og dispositio.
«Virkelighetseffekten»
«Det fall snø frå himmelen den dagen Georg Johannesen blei fødd.» (s 12) Den første setninga i boka til Fidjestøl er eit døme på det Roland Barthes kalla virkelighetseffekten: Denne faktiske opplysninga er strengt teke irrelevant, men nettopp gjennom slike detaljar minner teksten om verda, som jo er full av irrelevante detaljar. Utfordringa, både for ein forfattar av realistiske romanar og for ein forfattar av kjeldebaserte biografiar, er å administrera høvelege doser av slik informasjon. Kanskje har Fidjestøl med meir enn naudsynt – eller verre: Han kompenserer for manglar ved det overordna plottet sitt ved å leggja til den eine vesle forteljinga etter den andre, og overser potensialet i nokre av dei. Dette er ikkje eit problem som reiser seg i byrjinga av boka, men for denne lesaren vert det påtrengjande etter kvart.
Del I er ei forteljing om korleis ein uvanleg inntrykksvar og intelligent gutunge vart prega av dramatiske og konflikfulle hendingar i den nære og den store verda. Som femåring mista han ei tre år yngre søster, og «Georg trudde i mange år at foreldra hadde drepe Helga, og at dei ikkje kunne snakke om det fordi dei då måtte ha tilstått kva dei hadde gjort.» (s 18) Under krigen, nærare bestemt i 1941, då Georg var 10 år, tok mor hans med seg ungane og flytta frå faren og svigerfamilien. Med bakgrunn frå eit småborgarskap på nedstigande klassereise, vart det gjennom skule og utdanning den unge Georg kunne hevda seg sosialt. Vi får altså ei skildring av Georg Johannesen sine formande år, av tida og miljøet han vaks opp i (byen, familien, skule og venekrinsar). Men den gong fanst ikkje ‘Georg Johannesen’ som offentleg person. At han hadde eit tvilsamt rykte mellom fedrane til klasseveninnene er ei anna sak. (I forteljinga til Fidjestøl skal dét visa seg å vera eit frampeik.)
Del II–IV handlar om korleis Georg Johannesen vart ein person som var offentleg kjend og som andre hadde offentlege meiningar om. Georg Johannesen har flytta til Oslo for å studera, han publiserer sine første dikt og tekstar, blir med i Sosialistisk studentlag og i styret for Det norske Studentersamfund, som framleis på 1950-talet var ein sentral institusjon i det offentlege hovudstadslivet. Det som skjedde der, vart referert i avisene, og slik vart Georg Johannesen kjent som den kontrære personen han var kjent som livet ut.
Han gjekk på tvers og vekte oppsikt, første gongen ved å gå over gata: Studentersamfundet skipa protesttog til den sovjetiske ambassaden etter invasjonen i Ungarn. Georg Johannesen gjekk på motsett side og song «Internasjonalen». – I nyare norsk folklore er dette ofte blitt framstilt som Georg Johannesens einsame protest mot protesten (og gjerne også som eit teikn på truskap mot Sovjetsamveldet). Fidjestøl teiknar eit større bilete: Georg Johannesen var slett ikkje den einaste som meinte at dei som – med rette – fordømte den sovjetiske invasjonen av Ungarn også måtte fordømma den fransk-britiske invasjonen av Egypt, som skjedde samstundes. Sosialistane ville forlenga demonstrasjonsruta, slik at ein òg kunne protestera ved dei franske og britiske ambassadane, men det heile var ikkje betre organisert enn at Georg Johannesen vart gåande mest åleine.
Framstillinga av dette er eit døme på kva Fidjestøl får til når han er på sitt beste. Han tek fatt i hendingar som har vore med å definera Georg Johannesen som offentleg person, og nyanserer og kontekstualiserer framstillinga av dei på grunnlag av grundig arbeid med kjeldene. Til dette høyrer òg ei framstilling av viktige trekk ved det offentlege livet den gongen. Både gamle og nye lesarar treng å bli minna om at det universitetet som var i sterk vekst, framleis var ein liten institusjon; at dagspressa framleis var sentrum i offentlegheita; at ein litterær debut i 1957 var noko heilt anna enn i dag; at det var andre vilkår for politisk organisering.
Slikt noko fortel Fidjestøl om samstundes som han held seg nær personen. Det er sjølvsagt personar Fidjestøl interesserer seg for, iallfall når han er på jobb som biograf, og det som interesserer oss her, er korleis han gjer denne jobben. Noko av det som gjer han til ein dyktig biograf, er at han òg har sansen for kulturhistorie. Då kan han få fram korleis dei personane han skildrar, er forma av, agerer i, og somme tider endrar dei vilkåra dei no ein gong lever under, men som dei ikkje har skapt sjølv.[10] Den lett distanserte forteljarposisjonen han har valt, svarar godt til dette, og detaljane i skildringa av personar-i-miljø gjev ‘liv’ til framstillinga; dét er sjølve poenget med virkelighetseffekten.
Georg Johannesens kvinner
Den rekkja av nye kjelder som hjelper Fidjestøl til å skildra ‘eit uvanleg og fascinerande livsløp’ er først og fremst samlingar av gamle brev, som gjer det mogleg å ta greie på Georg Johannesen sine opphaldsstader, aktivitetar og relasjonar opp gjennom åra.[11] Dette er sjølvsagt gefundenes Fressen for ein biograf som treng fakta for å gje forteljinga feste i det verkelege. Diverre nyttar han dette materialet til å byggja opp under ei nokså konvensjonell identifisering av ‘liv’ med ‘privatliv’ – og like konvensjonelt – av ‘privatliv’ med ‘kjønnsliv’. Nokre meldarar er tydelegvis fascinert av dette, og sluttar seg til Fidjestøl sine påstandar om at dette kastar lys over verket.
I eit stutt innlegg i Klassekampen gjekk Gro Byrkjeland derimot i rette med både Tom Egil Hverven si positive melding og med boka til Fidjestøl. Overskrifta «Eit stort og meiningslaust arbeid» er lånt frå Georg Johannesen himself, og siktar i denne samanhengen til den detaljerte framstillinga av privatlivet og til at dette vert nytta som nøklar til forfattarskapen.[12] Noko mindre polemisk skriv Christine Hamm at «boken, som mange andre biografier, [inneholder] uhyre mange – muligens for mange – opplysninger om sove- og drikkevaner, damehistorier, små og store krangler med venner og foreldre, oppussingsprosjekter, svømmeturer og fjellturer.»[13]
Om ein likar det eller ikkje, har publikum fått det ein kan venta seg av ein kjendisbiografi: Innblikk i privatlivet – både ‘avsløringar’ og ‘hjemme-hos’-reportasjar – høyrer sjangeren til. Når det er sagt, er det likevel grunn til å problematisera både utvalet, prioriteringa og innramminga av dei mange dømesogene som handlar om Georg Johannesen sine meir og mindre intime relasjonar til ymse kvinner. Den retoriske funksjonen deira er tydelegvis å byggja oppunder personkarakteristikken. At Georg Johannesen hadde «drag på damene» vert teke opp att så ofte at det nærast vert eit fast epitet. Det er ingen tvil om at mange kvinner opplevde Georg Johannesen som tiltrekkjande, og det rikhaldige biletmaterialet i biografien gjev hint om kvifor og korleis. Han hadde eit markant og uttrykksfullt andlet, og eit levande blikk som gjorde inntrykk på folk av alle kjønn. «Han hadde de mest følsomme øynene jeg har sett,» har til dømes Karl Ove Knausgård skrive (sitert i biografien, s 430).
Det vi kan leggja merke til, er kor einsidig dette vert framstilt. Det er påfallande at Fidjestøl, som tydelegvis har feministiske sympatiar, gjennomgåande nyttar ein topos som fråskriv kvinnene sjølvstendig agens i høve til «damemagneten» Georg Johannesen. Verknaden er ei mytologisering. Om dei vart fortalt med motsett forteikn ville dei same historiene vore trivielle: Georg Johannesen hadde, som mange andre heterofile menn, ei sterk dragning mot vakre og intelligente kvinner, noko som førte han inn i ei rad kompliserte og til dels konfliktfylte forhold.
Georg Johannesen gifta seg snautt 36 år gamal og fekk ei dotter; ekteskapet enda i ei opprivande skilsmisse få år seinare. På denne tida vendte han attende til akademia og hamna etter kvart i Bergen, dei første åra i ei nokså ustabil situasjon både yrkesmessig og privat. Frå denne tida stammer setningane Fidjestøl ser ut til å sjå som ein nøkkel: «Til tross for at jeg er gammel, stygg, fattig, fordrukken osv. har jeg god drag på kvinner. Hvorfor? Svar: Jeg er kvinnehater. Alle kvinner forstår at det betyr at jeg kjenner dem.» (s 297; frå eit brev til venen Fridtjof Lande). I motsetnad til Fidjestøl les eg ikkje dette som uttrykk for Georg Johannesens «kvinnesyn», men for livssituasjonen hans. Det er ikkje uvanleg at skilte småbarnsfedrar i førtiåra smørar seg inn i tjukke lag av ironi for å døyve frustrasjon og sakn, om enn dei færraste er like formuleringssterke som Georg Johannesen.
Det er heller ikkje uvanleg at folk strevar med å finne ut kven dei skal dela livet med, og både trekanthistorier og utruskap førekjem mange stader. Ettersom Georg Johannesen høyrde til eit student-, kunstnar- og akademikarmiljø, kom han til å innlata seg med kvinner som til dels sjølv har kjende namn (eller var søstrer, døtrer eller kjærastar av menn med slike). Kjeldetilfanget gjev Fidjestøl høve til å fortelja om dette i slik detalj at framstillinga stykkevis framstår som «Se og Hør» for sekstiåttarar. Prioriteringa ser ut til å følgja kriterium frå kjendisjournalistikken. Vel å merka: Eg etterlyser ikkje større diskresjon i omtalen av private tilhøve, men ei vilje til å få fram det som er viktig. Strengt teke er det nemleg berre ei av «damehistoriene» frå 1960-talet som har litteraturhistorisk interesse.
Georg Johannesen budde i Budapest med eit stipend for å studera ungarsk lyrikk, og introduserte i 1966 diktaren Attila Jozsef (1905–1937) på norsk: «Disse oversettelsene er gjort med støtte i råoversettelser til tysk ved forfatterinnen Zimra Harsanyi (Anna Novak).»[14] Georg Johannesen siterte henne òg for ei utsegn om at Noreg er eit eventyrland for vaksne born. Utanom dette finst det ikkje direkte tilvisingar til henne i bøkene hans, men møtet med henne har tvillaust vore viktig. Fidjestøl fortel om eit turbulent og hektisk kjærleiksforhold, og gjev òg ein kort introduksjon til ein forfattar som er ukjend i Noreg. Det ser likevel ikkje til at biografen har sett potensialet i dette stoffet, og så langt eg kan sjå, er denne historia ikkje trekt fram i nokon av meldingane.[15] Dette seier sjølvsagt sitt om meldarane, men òg noko om framstillinga hans.
Zimra Harsányi var fødd i Romania sist på 1920-talet; ho var den einaste av den jødiske familien som overlevde nazismen. I ein av utryddingsleirene der ho var fange, kom ho over ein blyant, og greidde å føra ei slags dagbok på papirbitar ho skrapa til seg. På byrjinga av sekstitalet rekonstruerte ho notata til ei bok, som etter ein del komplikasjonar vart utgjeven, og seinare omsett til fleire språk. På norsk ville tittelen vore Min ungdoms vakre dagar, og boka er visstnok gjennomsyra av den svarte humoren som var overlevingsstrategien hennar. Ifølgje Fidjestøl var Georg Johannesen med på skaffa Zimra Harsányi kontakt med forlagsfolk i Vest-Tyskland. For meg er det beint fram uforståeleg at han nærast nemner dette i forbifarten: Eg kan då ikkje vera den einaste som gjerne ville visst meir om kva rolle Georg Johannesen hadde i utgjevinga av eit unikt og viktig verk i den europeiske vitnelitteraturen?
Kor viktig Georg Johannesen var for Zimra Harsányi, som levde i Paris under namnet Ana Novak frå sist på sekstitalet til ho døydde i 2010, er uklårt. Fidjestøl ser heller ikkje ut til å ha undersøkt det nærare. Men det er ingen tvil om at ho må ha vore viktig for Georg Johannesen: Han hadde ikkje berre lese om krigen og jødeutryddingane; medan han arbeidde med Ars moriendi og Nye dikt var han ei tid i lag med ein overlevar. «Det har aldri vore vanleg å lesa Georg Johannesens dikting biografisk, men Ars moriendis tilblivingshistorie gjer det vanskeleg å late vere», skriv Fidjestøl (s 205), men sjølv legg han for mykje vekt på det private kjeldematerialet. Eg meiner ikkje at det langvarige av-og-på-forholdet til biletkunstnaren Siri Blakstad er irrelevant for å skjøna situasjonen til Georg Johannesen, og det er i breva til henne at Fidjestøl finn opplysningar om livet hans i Budapest. Men han går for langt når han framstiller Georg Johannesen sine randmerknader i Siri Blakstad sitt privateksemplar av Ars moriendi som ein priviligert nøkkel til verket.
Ei historisk-biografisk lesing kunne heller ta tak i eit mykje seinare dikt av Georg Johannesen: «Liten lovsang (Tilegnet Gunvor Hofmo)». Tittelen alluderer til «Stor lovsang» av Brecht, og Hofmo var som kjent mellom dei norske diktarane Georg Johannesen sette høgst. Gunvor Hofmo hadde ei kjæraste som vart drepen i Auschwitz. Georg Johannesen hadde ei kjæraste som hadde overlevd Auschwitz. Diktet går slik:
Se til liljene rundt kanten
på serveringsfatet
så hører du minsanten
oppvaskmaskinen prate
Kokkepiken sov på sin kokeplate
som halv Tornerose i femti år
Vannrørene og komfyrene rår
Kjøttkvernen leger alle sår
Heldig er den som lever i uinteressante tider, seier eit kinesisk ordtak. Så heldig var ikkje Georg Johannesen, men heldigvis for han vart privatlivet hans mindre interessant etter kvart. I biografien ovrar dette seg som ein overgang mellom ulike typar av moralske eksempel, ordna etter to jamlange fasar i Georg Johannesens kjønnsliv: Først ei rekkje forteljingar om diverse kjærastar, og så ei rekkje av situasjonsskildringar frå eit varande sambuarskap. Den første rekkja er prega av narrativ spenning (og indre konfliktar), den andre rekkja av idyll (tidvis truga av ytre krefter i bustadmarknaden). Sjølvsagt er den første rekkja meir underhaldande for nyfikne lesarar. Dermed får inntrykket av personen ei slagside, som om tretti år med komplikasjonar seier meir om Georg Johannesen sitt forhold til kvinner enn tretti års stabilt samliv.
Laila Aase (1943–2022) var vakker, intelligent, raus og sjølvstendig. Slike eigenskapar sette Georg Johannesen høgt, både hjå kvinner og menn. Ho var tolv år yngre enn han, men var godt vaksen då dei slo seg i lag. Fram til då hadde Georg Johannesen levd mest som ein student; takk vere Laila Aase fekk han ein heim og ein familie. Fidjestøl får tydeleg fram at livsvilkåra hans endra seg og at dette hadde sitt å seia for korleis Georg Johannesen kunne nytta arbeidsvilkåra som universitetslærar og statsstipendiat.
Fidjestøl fortel også litegrann om fagpersonen Laila Aase, som gjennom førti års tid var ein nøkkelperson i utviklinga av morsmålsfaget i Noreg. Eit dobbeltportrett av sambuarparet kunne vore eit interessant bidrag til norskfagets faghistorie. Dette fell sjølvsagt utanfor prosjektet til Fidjestøl, men om han iallfall hadde hatt eit litt skarpare blikk for slike samanhengar, kunne han fått betre grep om essayistikken til Georg Johannesen. Han vendte seg medvite vekk frå rollene som «diktar» og «samfunnsdebattant», og ville heller skrive for kunnskapsrike (norsk)lærarar som bryr seg om elevane og difor vil ta vare på si eiga lese- og tenkjeevne. Fidjestøl kunne ha sagt at Georg Johannesen møtte kvinna i sitt liv då han var midt i førtiåra, og kvifor ikkje? Det har likevel større offentleg interesse at ein kan sjå Laila Aase som den inkarnerte modell-lesaren i Georg Johannesens seine forfattarskap.
Georg Johannesen og «feminismen»
I det nest siste kapittelet i boka fortel Fidjestøl om då Georg Johannesen reiste til Cuba på nyåret 2005. Han hadde vore der før, i lag med Sigbjørn Hølmebakk og Dag Østerberg på den internasjonale kulturkongressen i 1968. No skulle han på teaterfestival med Geddy Anniksdal frå Grenland Friteater, som har bygd framsyningar på tekstane hans. Dei gjorde stor suksess i Havanna: «Publikum jubla og trampeklappa, han måtte fram på scenen og ta imot hyllesta saman med skodespelarane. I Noreg kjende han seg ofte litt som ein outsider. På Cuba blei han feira som ein popstjerne.» Vi får òg høyra om hotellet der resepsjonisten undra seg over «den korpulente og tilårskomne mannen som stadig hadde lettkledde skodespelarinnar springande ut og inn av rommet sitt.» (s 492) Georg Johannesen hadde fått det einaste rommet med dusj, må vita. Dette er sjølvsagt ei festleg historie, og vert eit slags apropos til at han hadde slik drag på damene.
Samstundes er det ein alvorleg mangel at Fidjestøl ikkje skriv noko om sjølve teaterfestivalen Magdalena sin fronteras, som vart skipa til innan rammene av The Magdalena Project, eit internasjonalt nettverk for kvinner i teater.[16] Ut over denne festivalen, er det nettopp gjennom dette nettverket (som ho var med å skipa i 1986) at Geddy Anniksdal har gjort meir enn nokon annan for å gjera Georg Johannesen sine tekstar kjende i utlandet. Det er kanskje overraskande for mange, men nett difor interessant, at det vesle som er av internasjonal Georg Johannesen-resepsjon for ein stor del skjer i ein feministisk kontekst. Fidjestøl burde ha merka seg dette – ikkje minst av di det er eit utgangspunkt for å nyansera det biletet han sjølv teiknar opp.
Georg Johannesen har ord på seg for å vera antifeminist, og han har utan tvil gjort sitt for å skapa dette inntrykket. Alfred Fidjestøl stadfestar det, men bryr seg ikkje eingong om å skrapa i overflata på dette punktet. Han gjer det lett for seg ved å berre å ta opp att gjengse oppfatningar av Georg Johannesen, og er dessutan lettvint i framstillinga. Eit døme frå slutten av boka, der Fidjestøl fortel om utgjevinga av Nytt om Ibsen og andre essays:
«Ibsens kvinner er kåte damer som blir forsømt av sine impotente menn. Historieløse samfunnsforskere blir dratt til teateret av teaterinteresserte koner for å se disse stykkene», forklarte han til Dagbladets Fredrik Wandrup under lanseringa av boka. Han hadde heile livet skrive gamaldags og injurierande om kvinner, men slapp som regel unna med det. Denne gongen forklarte han straks at han skreiv mest om menn fordi han var mann sjølv: «Jeg lytter til kvinner, men jeg leser sjelden hva kvinner skriver.» (s 488)
Ein karakteristikk av korleis Georg Johannesen hadde skrive ‘heile livet’ femnar nokså vidt, og det finst nok døme på ‘gamaldagse’ og ‘injurierande’ formuleringar – men ikkje i det som her vert sitert! Å kalla Ibsens kvinner ‘kåte damer’ er eit stilbrot, men det ville vore meir gamaldags å tala om ‘utilfredsstilte lengsler’; karikaturen av teaterpublikummet kan vera meir eller mindre treffande, men neppe injurierande. Fidjestøl går ikkje inn i sjølve boka. Der finst eit stygt sleivspark mot Anne Holt, som Johannesen godt kunne ha spart seg. Det er ein irrelevant randmerknad i ein velgrunna polemikk som utgjer eit regulært karakterdrap på konsernsjefen i Gyldendal, den kjende mannspersonen Geir Mork. Dét skriv Fidjestøl ingenting om.
Eit anna døme som skal underbyggja karakteristikken av Georg Johannesen som mannssjåvinist, er frå 1967. Då skreiv han at Torild Skard, som redaktør for antologien Ny norsk radikalisme hadde «utført et stort og meningsløst arbeid». Omtalen stod i tidsskriftet Kontrast og er prenta oppatt i Om den norske tenkemåten. «Mange av Georg Johannesens kvinnelege venner reagerte på den hånlege tonen han brukte mot Torild Skard. Han var i mangt ein klassisk mannssjåvinist, og nedsablinga av den fem år yngre kvinna hadde ein alders- og kjønnsdimensjon som det var vanskeleg å oversjå.» (s 240) Eg trur så gjerne at ein del kvinner reagerte, og eg trur også på det Fidjestøl i framhaldet skriv om nedlatande haldningar i det radikale miljøet.
Men det er anna enn kjønns- og aldersdimensjonar ved denne polemikken: Torild Skard var rett nok yngre enn Georg Johannesen, men i 1967 var dei vaksne folk på over tretti år, og kjente kvarandre frå sams studietid, då dei var aktive i Sosialistisk studentlag. Det Fidjestøl ser vekk frå, er skilnaden i kulturell, akademisk, sosial og politisk kapital. Faren til Torild Skard var professor ved Universitetet i Oslo og mora dosent same stad; morfaren var professor og tidlegare utanriksminister, mormora var ei leiande kvinnesakskvinne og så bortetter; sjølv høyrde ho til i dei tonegjevande krinsane i Sosialistisk folkeparti («partieierne», som Johannesen kalla dei). Det Fidjestøl omtalar som ei ‘nedsabling’ frå Georg Johannesen si side har ikkje vore til hinders for ei strålande karriere som akademikar, politikar og embetskvinne. Eg finn ikkje spor av ad feminam-argument i teksten: Georg Johannesen gjer ikkje noko nummer av at Torild Skard er kvinne. Men han såg det heller ikkje som ein grunn til å avstå frå kritikk.
Dersom Fidjestøl hadde hatt blikk for fleire konfliktdimensjonar enn kjønn, kunne han sett ein parallell i ei minst like perfid formulering Georg Johannesen sette fram tre år tidlegare: «Jon Elsters artikkel ‘Kontakt med diktaturet’ er en velskrevet, intelligent og nyansert framstilling av et problem som er stilt snevert, innskrenket og hjerteløst.»[17] På denne tida var Elster framleis student, han var heile ni år yngre enn Georg Johannesen – men hadde fleire generasjonars forsprang i det akademiske.
Georg Johannesen var for likestilling mellom kjønna, og kunne difor vera like krass mot kvinner som mot menn. Fidjestøl sine karakteristikkar av uttrykksmåten og personen (GJ var «mannsjåvinist», «sexist», «misogyn» og så bortetter) er ekko av polemisk støy: Han siterer lausrivne setningar og gjentek motpartane sine reaksjonar, men utan å spørja kva striden stod om. Kjernepunktet i Georg Johannesen sin ‘antifeminisme’ er at visse former for feminisme er klasseblinde, og handlar om at relativt privilegerte kvinner krev tilgang til fleire privilegium.[18] Han forakta den slags feminisme som krev at kvinner alltid skal heia på kvinner, og særleg feira kvinner i maktposisjonar, same kva slag posisjonar det er eller kva dei vert nytta til. Slikt noko kan i berre gje meining ut frå ei essensialistisk oppfatning av kjønn, som Georg Johannesen heller ikkje kunne vera med på: Mot er ei dygd som er maskulint koda (jamfør den greske termen andreia, ‘manndom’), men kan mangla hjå menn og finnast hjå kvinner, understreka han ofte.
Uavhengig av Georg Johannesen har slike spørsmål vorte viktige for utviklinga av feministisk tenking verda over. Interessant nok finst det også ein sterk feministisk resepsjon av Georg Johannesen i Noreg, som Fidjestøl ikkje eingong peikar på. Eit tidleg døme er diktboka Gjenkjennelsen (1982) av Eldrid Lunden. Meir eksplisitte bidrag er lett tilgjengelege i Johannesens bok: I «Drømmen om den andre» skriv Ingebjørg Seip – uttrykkjeleg som kvinneleg lesar – om kompleksiteten i den kjønnsproblematikken Georg Johannesen skreiv fram i Ars Moriendi. I «Melding av Georg Johannesens Draumkvede 1993» slår Karin Moe fast at «Johannesens essay rehabiliterer – så å sei ut frå sin definisjon av folkedikting som variantar – kvinnene som var kjelder for dei mannlege innsamlarane: Maren Ramskeid (1840-åra), Kviteseid; Anne Lillegård (1840-åra), Lårdal; Anne Skålen (1857), Vinje.» Verd å nemna er òg korleis Vigdis Hjort eksplisitt peiker på Georg Johannesen i dei seinare romanane sine, til dømes i Lærerinnens sang (2018).
Georg Johannesen og venene
«Bergens historie er en sammenhengende tilbakegang, bare avbrutt av enkelte katastrofer», slo Georg Johannesen fast på sine eldre dagar. Han vaks sjølv opp under eit av desse avbrota. Mange meldarar har med rette framheva dei første delane av biografien som særleg leseverdige; ikkje minst gjennom skildringa av byen, i tida før, under og etter krigen. Møtet med konfliktfulle og utstabile vilkår på alle plan – i familien, i skiftande nabolag, i ein krigsherja by – kom til å prega Georg Johannesen. Det som kjem fram her, er korleis dei same eigenskapane som gjorde Georg Johannesen til ein outsider også sette han i stand til å halda ut og nytta slike posisjonar: Ein særeigen kombinasjon av følsomheit, intelligens og formuleringsevne. Han stakk seg ut og fram på måtar som provoserte mange og imponerte andre. Han lærte seg tidleg å ta igjen mot dei som måtte plaga han – og å skaffa seg allierte. Med Georg Johannesen sjølv som kjelde fortel Fidjestøl at han som gutunge var leiar for ein slags bande i Nygårdsgaten. «Han hadde ein garde av faste livvakter og ein NK, altså nestkommanderande, i ein gut som heitte Ragnvald. For å vera budd på slagsmål banka Georg stadig stakkars Ragnvald, for treningas skuld.» (s 28.)
Forteljinga om ungdomstida til Georg Johannesen er ikkje minst ei forteljing om venskap: Om gutar som fann kvarandre i sams interesse for litteratur og musikk og søkte intellektuell orientering i lag. Då dei vart studentar ved (det nye) Universitetet i Bergen hausten 1950, greip storpolitikken endeframt inn i liva til unge menn i sesjonsalderen. Noreg var blitt NATO-land året før, og Georg Johannesen var ikkje den einaste militærnektaren i gjengen. Han var heller ikkje åleine om å protestera mot siviltenesta, som gjekk ut på at militærnektarane vart samla i gamle landssvikarleirar og sett til grøftegraving. Nokre av dei bestemte seg for å rømma frå Hustad leir og gå til sak mot staten for å krevja ei fredsrelevant teneste. Audun Birkeland skulle levera krava til Justisdepartementet, og vart arrestert i Oslo. Georg Johannesen og Johannes Sørensen kom seg ikkje lenger enn til Molde, der dei vart fengsla i seks månader. Etter ein sommar på frifot heime, vart Georg Johannesen på ny sett i tvangsarbeid, no på Dillingøy, i lag med mellom andre Audun Birkeland og Roald Wichmann. Sistnemnde hadde vore fengsla seks månader i Bergen og høyrde til same gjengen som Georg Johannesen. Nokre av dei protesterte, arbeidde sakte og tok seg ureglementerte kaffipausar, og på ordre frå justisminister Kai Knudsen vart Birkeland, Johannesen og Arne Kleng Byhre overførte til Oslo kretsfengsel for resten av tenestetida. Georg Johannesen sat lengst, frå byrjinga av desember 1952 til slutten av mars året etter.
Georg Johannesen hadde nekta militærteneste på grunn av mishøvet mellom moderne krig og militærets målsettingar: «Jeg husker ikke akkurat hvordan jeg ordla meg, men meningen var at jeg ikke prisipielt og under alle omstendigheter var pasifist, men at jeg i 99% av de foreliggende aktuelle situasjonene ville anse en pasifistisk løsning som bedre enn en moderne storkrig med atomvåpen.»[19] Atompasifismen er det politisk-moralske standpunktet Georg Johannesen heldt mest konsistent fast på gjennom heile livet. For dette vart han handsama som landssvikar, og dét er den outsiderposisjonen han snakka og skreiv ifrå.
Tida som militærnektar og fange vart formande erfaringar, som har sett tydelege spor i verket og verksemda til Georg Johannesen. Dei fortener merksemda dei får, og den levande framstillinga er mellom høgdepunkta i biografien. Etter mi meining er det her vi finn nokre av dei viktigaste nøklane i tilhøvet mellom liv og verk. Gjennom fysisk og psykisk nedbrytande månader på einecelle vart det å lesa og skriva ein overlevingsstrategi. Like avgjerande må samhaldet ha vore, det som gjer at Georg Johannesen kunne nytta første person fleirtal i tilbakeblikk: «På den tiden (juni 1952–mars 1953) var militærnekting underlige saker, myndighetene var uvant med nektere av vår type, vi selv var altfor unge, altfor usikre og følte oss mer som ofre for et system enn som revolusjonære motstandere av systemet.»[20]
Det er viktig å merka seg dette: «Originalen» Georg Johannesen, den «eineståande» og «uforliknelege», var i stand til å halda ut og nytta outsiderposisjonane sine av di han ikkje var åleine. Fleire av kameratane flytta til Oslo for å studera vidare i 1953. «I Bergen hadde dei berre vore ein gjeng. No blei dei automatisk til Bergensgjengen.» (s 65) Georg Johannesen står sjølvsagt i sentrum for framstillinga til Fidjestøl, og var også den i gjengen som gjorde mest av seg i studentmiljøet. Mange av venskapa frå ungdomstida varte livet ut, men Bergensgjengen løyste seg opp etter kvart som folk vart avslutta studia og stifta familie; Georg Johannesen var sist ute med båe delar.
Då han etter avslutta magistergrad vart tilsett som lektor på Manglerud i 1960, skifta han òg sosialt miljø:
Han orienterte seg vekk frå Bergensgjengen og brukte stadig meir tid på folk han var blitt kjend med i SF, som Per Aavatsmark, Sigbjørn Hølmebakk og Torolv Solheim. Solheim var 24 år eldre enn Georg Johannesen og skulle bli som ein farsfigur for han dei komande åra. Dessutan skulle Solheim knyte han til ein plass på Sørlandet som etter kvart skulle fungera som Georg Johannesens andre heim på jorda, i Søndeled kommune ved Risør i Aust-Agder. Han skulle melde overgang frå Bergensgjengen til Søndeledskretsen. (s 141)
Kapitlet om Søndeledskretsen løftar fram eit miljø som var viktig for Georg Johannesen – og for norsk politikk og litteratur på 1960-talet. Tidsskriftet Fossegrimen, som Torolv Solheim hadde gitt ut sidan midt på femtitalet, skrifta namn til Veien frem, som framhald av det antifascistiske tidsskriftet til Nordahl Grieg. Redaksjonen vart utvida, med mellom andre Georg Johannesen, som skreiv den vidgjetne leiarartikkelen som sluttar slik: «Vi har tenkt å overta makten i dette landet, og da har vi tenkt å stille Halvard Lange o. l. for en domsstol. Der kan samtalen begynne.»[21] Krinsane til Torolv Solheim og Georg Johannesen vart med rette oppfatta som ei venstreside i Sosialistisk folkeparti og som eit klårt alternativ til kulturradikalismen.
Det ligg noko i kim i desse delane av boka som diverre ikkje vert følgt opp: Georg Johannesen sine gjengar, miljø og nettverk. Her finst det samanhengar mellom liv og verk som ville blitt tydelegare dersom Fidjestøl hadde skrive meir om samhandlinga i og mellom dei krinsane han høyrde til dei siste tretti åra. Denne meldaren har førstehands kjennskap til ein del av dette (og er mellom Fidjestøl sine kjelder). Eg kan stadfesta at Retorisk forum vart skipa på eit nachspiel (som eg ikkje var med på), og at vi oftast gjekk på Grillen og drakk øl etter møta. Men dei som les boka til Fidjestøl får knapt vita noko om den faglege verksemda til Retorisk forum, som – i tillegg til interne seminar og offentlege førelesingar – nedfelte seg i ei rekkje publikasjonar. Retorisk forum redigerte halvtanna nummer av Agora (4/1991 og 2/1994), og sto bak fem bøker i serien Kulturtekster ved Senter for europeiske kulturstudier, UiB: Fortellingens retorikk (1993) og Retorisk årbok (fire utgåver, 1996–1999).
I tråd med ein vanleg talemåte skriv Fidjestøl om korleis Georg Johannesen fekk ein krins av ‘disiplar’ mot slutten av 1980-talet, og nemner Amund Børdahl og underteikna som døme. «Georg Johannesen hadde framleis ei merkeleg magnetisk dragning på unge intelligente menneske.» (s 404) – Sjølv har eg aldri funne det merkeleg at nyfikne studentar søkjer seg til ukonvensjonelle lærarar og stimulerande miljø. Retorisk forum var ikkje berre ein stad der ein fekk høyra Georg Johannesen, det var òg ein stad å treffa andre studentar, frå grunnfags- til professornivå. Nokre av oss fann vener der, og vart del av venekrinsen til Georg Johannesen. Det er elles verd å merka seg at Fidjestøl på dette punktet nyttar ein tilsvarande topos som i omtalen av Georg Johannesens ‘drag på damene’, og at han heller ikkje her bryr seg med å snu på flisa: Kvifor viste Georg Johannesen så sterk interesse for studentane sine? Ein grunn kan vera at han meinte at han hadde meir å læra av dei enn av mange av kollegaene. Han var iallfall ikkje ute etter beundring, og han korkje venta eller ynskte at studentane skulle vera samde med han.
Retorisk forum var ei vidareføring av dei initiativa Georg Johannesen tok opp i og med essayseminara på 1970-talet. Folk som Aslaug Nyrnes, Bjørn Kvalsvik Nicolaysen og Erling Aadland representerte ein viss kontinuitet i så måte. Verksemda hans hadde òg forgreiningar til nettverka omkring tidsskrifta Basar (1975–81), Agora (1983–) og Vagant (1988–). Desse miljøa og publikasjonane deira er den næraste konteksten for den seine forfattarskapen til Georg Johannesen, men får påfallande overflatisk omtale i biografien. Dei vert rett nok vert nemnt og omtalt, men mest som bakgrunn for forteljinga om kjendisen Georg Johannesen. Men bakgrunnen er mest interessant: Georg Johannesen søkte og fann verkefelt i utkantane av den norske offentlegheita, mellom folk som nettopp ikkje interesserte seg for kjendisen, men brydde seg om det han skreiv og snakka om. Det som knyter dei saman, med Georg Johannesen og med kvarandre, er vilja til å læra, det vil seia å avlæra norske tenkje- og skrivemåtar.
Paradokset Georg Johannesen
«Paradoks er ein påstand eller ei utsegn som er verkeleg eller sann, men verkar sjølvmotseiande, urimeleg eller absurd», heiter det i Store norske leksikon, som dessutan gjev denne forklåringa av forleddet: «Para- er eit prefiks som betyr ‘ved sida av, utanfor, i tillegg’, i nokre samanhengar også ‘som minner om’ og i andre ‘som vernar mot’.» Georg Johannesen uttrykte seg ofte paradoksalt, på sida av doxa, og dermed på måtar som mange oppfatta som sjølvmotseiande, urimelege eller absurde. For andre var og er Georg Johannesens uttrykk derimot noko som vernar mot alt for vanlege talemåtar. Sjølv siterte han gjerne William Blake: «When I tell the truth, it is not for the sake of convincing those who do not know it, but for the sake of defending those that do.»
Alfred Fidjestøls forteljing nærar seg av paradoksale trekk ved Georg Johannesens liv og virke. Den er full av anekdotar og dømesoger som er meint å kasta lys over hovudpersonens ethos, hans karakter som type. Dei samlar seg i eit overordna paradoks: Georg Johannesen som offentleg anerkjent outsider. Den overveldande applausen som biografien om Georg Johannesen er blitt møtt med, stadfestar på sitt vis dette paradokset. Christine Hamm gjev ei treffande oppsummering av det biletet Fidjestøl teiknar av Georg Johannesen: «Fordi han var så god til å formulere seg på sitt språk, et språk som ikke er blant verdens største, og fordi han var så god til å gå til angrep på det han mente var typisk norsk, forble han paradoksalt nok det han likte minst: en norsk kjendis.»[22]
Vel å merka: Dette treff framstillinga til Fidjestøl, som nettopp dreier seg om korleis Georg Johannesen vart ein norsk kjendis. I lys av dette er det forståeleg at Fidjestøl – særleg i dei siste delane av biografien – skriv meir om kva merksemd Georg Johannesen vekte i presse og kringkasting enn om innhaldet i bøkene hans. Rett nok skriv Fidjestøl òg om Georg Johannesen sitt ambivalente og distanserte tilhøve til den offentlege anerkjenninga han vart til del, men det er som om han ikkje greier å ta denne sida av sjølvforståinga til Georg Johannesen heilt på alvor. Av ein forfattar som (til liks med denne meldaren) er ein nynorskskrivande filosof frå Fyllingsdalen, hadde eg ærleg talt venta meg ein noko større Oslo-distanse.[23]
Georg Johannesen var ein norsk kjendis, men dersom det er difor han vert hugsa, vil både han og biografien bli gløymd så snart dei som hugsar han går ut av tida. Då vert «Georg Johannesen» i beste fall eit avslutta kapittel i norsk litteraturhistorie. Men skriftene hans kan framleis finne lesarar, til dømes mellom dei som spør kva orda «norsk», «litteratur» og «historie» tyder. I så fall vil han bli hugsa som ein som i si tid var den mest synlege representanten for «det skjulte Norge». Slike lesarar vil òg kunne ha nytte og glede av Fidjestøls forteljing. Men dersom dei interesserer seg for biografien som sjanger, vil dei kanskje undra seg over at biografen ikkje føl Georg Johannesen til grava, men forlét han på stranda, med ein platt allusjon til diktstrofa boktittelen er henta frå: «Så stansa hjartet. Og forstanden slapp fri.» (s 502)
Post mortem
Forteljinga til Alfred Fidjestøl sluttar julaftan 2005, med eit einsamt døyande biografiobjekt. Georg Johannesen sjølv fekk ei verdig gravferd tre veker seinare. Han vart bisett utan prest, men med salmesong, frå kyrkja han var døypt i. Bjørn Kvalsvik Nikolaysen leidde seremonien. Edda og Julius Johannesen heldt minneord til sin far. Dei av Georg Johannesen sine tekstar som vart framførte, var alle omsetjingar: Geddy Anniksdal og Jan Erik Vold framførte kvar sine utdrag frå Tu Fu; Håkon Paulsberg song «Stor lovsang» av Brecht. Det offisielle Noreg viste Georg Johannesen den siste ære, med helsingar frå Regjeringa ved statsråd Reidar Djupedal (SV), Bergen kommune ved kulturbyråd Henning Warloe (H) og Universitetet i Bergen ved rektor Sigmund Grønmo.[24] Frå Georg Johannesen sine vener heldt Amund Børdahl og Jon Hellesnes minnetaler; det gjorde òg Kjartan Fløgstad. Han slutta slik:
Ett onder te menneskje, seier dei der eg kjem frå. Det ville dei sagt om Georg. Han var eit under til menneske. Georg Johannesen etterlèt seg eit stort tomrom. Samla her i Korskirken, mellom Vågsbunnen og Marken, for å ta farvel med han, veit vi at han etterlét seg eit endå større nærvere.[25]
[1] Fidjestøl, Alfred. Innerst i hjertet har jeg min forstand: Biografien om Georg Johannesen. Oslo: Det Norske Samlaget, 2022.
[2] Døme: Tom Egil Hverven i Klassekampen (Bokmagasinet) 17. september 2022; Eivind Tjønneland i Ny tid, 16. september 2022; Geir Mork i Dag og tid, 23. september 2022.
[3] Mest omfattande var ordskiftet var i Dag og tid seinhaustes 2022. Det starta med eit fire sider langt stykke av Kaj Skagen, som hevda at den karismatiske personlegdomen til Georg Johannesen har ført til at han vert overvurdert som forfattar og politisk intellektuell. («Profet utan bodskap» Dag og tid, 4. november 2022.). Eg var sjølv mellom dei som tok til motmæle, ettersom eg meiner at Georg Johannesen heller er feil- og undervurdert, ikkje minst som lærar. («Læraren», Dag og tid, 25. november 2022.)
[4] Johannesen 1987, s 189
[5] Johannesen 1994. s 127
[6] Johannesen 1994. s 128
[7] Rhetorica Norvegica, 1987, s 189.
[8] Kjartan Fløgstad sin biografi om poeten Claes Gill (Portrett av eit magisk liv, 1988) sluttar når hovudpersonen skiftar yrke og vert skodespelaren Claes Gill; den er altså ei forteljing om eitt av liva til biografiobjektet.
[9] Jf meldinga Christine Hamm har skrive for Prosa, publisert på nett 12. januar 2023. https://prosa.no/kritikk/biografi-om-norsk-bauta-georg-johannesen-og-hans-tid
[10] Nesten menneske: Biografien om Julius (2017) er eit godt døme.
[11] Fidjestøl har òg intervjua mange gamle og yngre kjenningar av Georg Johannesen (inkludert denne meldaren), men skriv sjølv at dei skriftlege kjeldene har metodisk forrang. (Jf “Etterord”, s 506.)
[12] Klassekampen, 5. oktober 2022.
[13] https://prosa.no/kritikk/biografi-om-norsk-bauta-georg-johannesen-og-hans-tid
[14] Om den norske tenkemåten, s 204.
[15] Dette gjeld endåtil omtalen i Vagant, som har form av ein samtale mellom tre høgkompetente lesarar: Henning Hagerup, Espen Grønlie og Audun Lindholm. – I Morgenbladet nr 38, 2022, skriv Sigurd Tenningen at opphaldet i Ungarn er «temmelig underbelyst», men heller ikkje han nemner Zimra Harsányi.
[16] https://themagdalenaproject.org/en/content/magdalena-sin-fronteras-cuba-2005
[17] Om den norske tenkemåten, s 154.
[18] Dag Østerberg skreiv mellom anna om dette i stykket “Litt om Georg Johannesens politiske virksomhet”, i Johannesens bok (red. Arnfinn Åslund, Cappelen 1996)
[19] «Politisk militærnekting» (1967), Om den norske tenkemåten, s 227.
[20] Sst.
[21] Om den norske tenkemåten, s 115. For ein retorisk analyse av dette stykket, sjå Hansteen: “’Polite Conversation is now Undesirable’: Peace and Agonism in Georg Johannesen’s Rhetoric” https://nome.unak.is/wordpress/volume-15-no-2-2020/conference-proceedings/polite-conversation-is-now-undesirable-peace-and-agonism-in-georg-johannesens-rhetoric/
[22] https://prosa.no/kritikk/biografi-om-norsk-bauta-georg-johannesen-og-hans-tid
[23] Dei som lurer på kva Georg Johannesen meinte med «Oslo-distanse», kan byrja med å slå opp på «metonymi» i eit retorisk leksikon.
[24] I tillegg kom helsingar frå Kulturrådet ved direktør Ole Jacob Bull, Cappelens forlag ved direktør Anders Heger og Forfattersentrum ved Erling Gjelsvik.
[25] «Eit under til menneske» i: Georg Johannesen. Forfattaravis til Dag og Tid, laurdag 8. april 2006.