Om du spør folk som har arbeidd tett på Kong Harald V om korleis Kongen er personleg, får du ofte høyre at han er ganske morosam. I tråd med diskresjonen som er godt prenta inn i alle som arbeider ved eller med hoffet, går dei ikkje meir i detalj, men om lag alle eg har spurd som har hatt noko med Kongen å gjere over tid understrekar humoren hans. Det norske folket fekk eit glimt av Kongen si vitsing i 2014, då han i eit felles intervju med Dronning Sonja sa at forskingsstasjonen Troll i Antarktis vel var kalla opp etter henne.
Dette er jo akkurat den typen vits me forventar ein mann på nærmare åtti slår på kona si rekning, etterfylgt av ei solid latterkule frå han sjølv. Og Kong Harald er jo også ektemann, far, hundeeigar, ven, sportsinteressert, glad i pølse med brød – rett og slett eit heilt menneske. Heile menneske skal ha humor.
Det er derimot ikkje openbart at Kongen med stor K – statsoverhovudet Kongen – skal ha humor. Tvert om er kongeembetet prega av alvor – ikkje berre fordi Kongen på papiret er øvste ansvarlege for tunge og alvorlege ting i kraft av å vere statsoverhovud, men også på grunn av alt det seremonielle, all pomp og prakt, som omgjev kongehuset – ytre form som blir tatt dønn alvorleg. Det er nesten umogleg å sjå for seg meir «kongelege» kongelege, som avdøde dronning Elizabeth eller keisaren av Japan, le ein skikkeleg magelatter i det dei stig ut av ein av dei offisielle hestevognene sine på veg til eit offisielt oppdrag.
Kong Harald, derimot, har vore morosam som Konge. Han har til og med fortalt fleire vitsar etter kvarandre i ein offisiell, seremoniell tale: Kongens tale ved middagen for stortingsrepresentantane på Det kongelege slott 28. oktober 2021.
Kongen startar tala slik:
Da vi planla denne kvelden, forstod vi etter hvert at vi måtte være på den helt sikre siden. Så vi har sjekket jussen, alle slags forskrifter – til og med Stortingets administrasjon. Og jeg kan med glede meddele alle om at representantene ikke trenger å innberette denne middagen.
Her skjer det noko ganske uhøyrd: Kongen driv politisk satire! Han referer til den då veldig ferske pendlerboligsaka, der først Aftenposten sine gravejournalistar, og etterkvart andre media, avslørte at fleire Stortingsrepresentantar har hatt skattefrie stortingshyblar dei eigentleg skulle betalt skatt for – av ymse og ofte ganske ulike grunnar.
Dette er ein god vits, og eit veldig godt anslag på ein festtale. Det handlar om dei som sit i rommet, det er bygd opp som ein liten historie med ei overraskande punchline, som både fangar interessa til tilhøyrarane og skapar inkongruensen som skal til for ein artig vits, og den går inn i si tid. Ein må merke seg at dette skjer når saka er frisk, lenge før nokon har måtte forlate verva sine i parti eller parlament, og lenge før einskildrepresentantar eller Stortingsdirektøren har gått til krig mot skatteetaten og sin eigen Stortingspresident for å sleppe å betale restskatt. Vitsen er med andre ord litt frekk, men ikkje så veldig: den er trygt innafor og veleigna til å skape god stemning. Kongen, og dei særs skikkelelege taleskrivarane i det kongelege sekretariat, har god sans for kairos og for kva som høver seg.
Anslaget i ei tale skal vekke interesse og vekke opp publikum som vanlegvis er mest interesserte i andre ting (på jobbmiddag: endeleg få mat, gå på Lorry, gå heim); men den set også tonen for resten av tala, og særskilt etablerer den karakter: talaren sin etos. Kven er det som snakkar til oss i kveld? Me veit godt at det er Kongen, men no er det til og med ein artig Konge, ein Konge som er ironisk og kan hende til og med satirisk på statsmaktene sin rekning. Kongen er jo også ein av statsmaktene, så til trass for maktdelingsprinsippet er dette også eit døme på at Staten kan vere sjølvironisk: Stortingsmiddagen er eit symbol for samarbeid mellom den utøvande og den lovgjevande makta, og her ler dei saman – av seg sjølv.
Ein sjølvironisk stat er noko som hadde forundra forfattaren av det første verket i den vestlege tradisjonen dedikert til humor (her ser eg bort frå Aristoteles’ tapte bok om komedien), Erasmus frå Rotterdam. I Stultitae Laus frå 1509, vanlegvis omsett til engelsk som In Praise of Folly og gjerne på norsk som Til prising av dårskapen, set Erasmus opp dårskap som ein kontrast til overtru og den menneskelege korrupsjonen i den katolske kyrkja – Erasmus blir ofte sett på som ein del av reformasjonen, men var alltid sterkt trufast katolikk. Dårskap, eller som eg føretrekk å omsetje «stultitae», tullball, er difor ein motsetnad til samfunnsmessige autoritetar. At Staten kan tulle med seg sjølv er fjernt frå dette.
Humor og vitsing som noko i ibuande opposisjon til makta er framleis ein ganske dominerande tankefigur. Me har sett mange døme på, og diskusjonar om, at dette kanskje ikkje stemmer så godt. Eg skal ikkje gå djupt inn i dette her, men peike på at Kongen og monarkiet kanskje er den siste resta av makt som formalisert form – ritual, rekvisittar, og rollespel– me har att i Noreg. All makt har også eit estetisk og eit retorisk uttrykk, men kva desse uttrykka skal innehalde ligg ikkje like fast som før – unntatt når det kjem til monarkiet. Om humor ikkje nødvendigvis er eit effektivt middel mot makta, er det i alle fall ganske sikkert at for å vere morosam må ein til ein viss grad vere relativist – ein må ha ei vilje og ei evne til å slå hol på det som alltid har vore og det som framstiller seg sjølv som sett i stein, særskilt når det kjem til ytre form.
Eg har allereie slått fast at det er utenkeleg å sjå føre seg at dei aller mest formaliserte og ritualiserte monarkia, Storbritannia og Japan, byrjar å halde seg med morosame monarkar. Dei andre nordiske kongelege er, så vidt eg veit, også atterhaldne med om ikkje vitsing, så i alle fall sjølvironi – for ikkje å snakke om sjølvironi på staten sine vegne. Døma eg har sett har tvert om vore humor som stikk – klassisk humor i makta si teneste: Carl Gustav som seier at borna hans er vaksne menneske som vanlegvis organiserer livet sitt sjølv etter at ein journalist spør han litt vel mykje om flytteplanane til prinsesse Madeleine; Margrethe som sarkastisk slår fast at ho ikkje trur ho har gått «i folkeskolen» med journalisten som kallar henne «du».
Kong Harald er altså, trur eg, unik til no – den første kongelege som aktivt bruker eit humoristisk etos. Det er nemleg ikkje berre i anslaget – som jo er særs viktig som karakter-avslørande – han slår av ein vits. Litt seinare, når han pratar om at det er hundre år sidan Stortinget fekk sin første faste kvinnelege representant, og at dagens Storting har rekordhøge 45 % kvinnerepresentasjon, seier han:
Her i Kongefamilien er den kvinnelige representasjonen hele 50%. Ved votering er den ofte mye mer. Hvordan dette er mulig, er jeg ikke helt sikker på. Jeg tipper at de faste kvinnelige representantene på Slottet vet svaret.
Dette er ein ganske ordinær, stereotypisk kjønnsvits – det er kona som eigentleg bestemmer – men så er det noko meir spesielt fordi det er Kongen som seier det, og korleis han ordlegg seg. Kongen er jo ein absolutt autoritet, i den gamle grunnlova sto det at personen hans var heilag. Korleis kan han då underminere seg sjølv, ironisk eller ikkje? Han nytter også ord som «representasjonen», «votering» og «de faste kvinnelige representantene» – ord som høyrer Stortinget til. Slik held han fram med ein etos-konstruksjon som ikkje berre er ein personleg humoristisk persona, men ein sjølvironisk etos på statsmaktene sine vegne.
Denne statlege sjølvironien blir fullbyrda mot slutten av talen:
Avslutningsvis synes jeg derfor at vi kan unne oss historien fra den svært erfarne embetskvinnen. Hun sa:
Ved et statsrådsskifte tar jeg dette med meg i aftenbønnen: Kjære Gud, jeg ber om at den nye statsråden kan litt engelsk. Og så ber jeg om at han forstår regjeringens forhold til Stortinget. Og så skal vi ta oss av resten.
Dette er eigentleg ein ganske komplisert vits, med mange lag – til og med den tilsynelatande uskuldige delen om at statsråden bør kunne litt engelsk, grunnlag for mykje klassisk politisk (og ikkje-politisk) kommentariatvitsing og revyhumor, har mange lag: Den kan referere til godt kjente statsrådar, men er det ikkje også eit spark til korleis ein statsråd i prinsippet kan vere kven som helst, til dømes husmor frå Nordland eller bonde frå Stange, medan embetsverket kjem frå hovudstadens maktberande middelklasse som kan ting? Dette er ein vits for dei som har makt og som kjenner makta. Samstundes er det ein vits som underspelar makt: Her blir statsrådane framstilt som ikkje så veldig viktige, eigentleg. Og dette sit statsrådane sjølv og ler av.
Makt og humor heng stadig tettare saman. Sjølvironi, ei moderne dygd, har blitt ein viktig del av areté-dimensjonen når politikarar byggjer etos, noko me forstår her heime gjennom kor viktig det er for politikarar å delta i Nytt på Nytt. Korrespondentmiddagen i Det Kvite Hus, der presidenten blir «roasta» og også held ei lettbeint humoristisk tale sjølv, er det eldste og tydelegaste dømet, frå landet der den refleksive sjølvironien kan hende står sterkast, nettopp som eit alternativ til absolutt og arveleg makt.
Men kan absolutt og arveleg makt også bli sjølvironisk? Endå vanskelegare enn å sjå for seg salige Dronning Elisabeth le av seg sjølv i embetets medfør, er det å sjå for seg at reelle autokratar, som paven, kronprinsen av Saudi-Arabia eller Putin held taler slik som denne. Også den u-presidentiske presidenten Donald Trump mislikte korrespondentmiddagen så sterkt at han rett og slett skulka den. Eit rykte seier til og med at det var Obamas roasting av Trump på nemnte middag i 2011 som fikk Trump til å stille som president.
Dette minner oss om at samanhengen mellom etos og sjølvironi ikkje er universell, og heller ikkje ei naudsynt lineær utvikling i vestlege demokrati: At Kong Harald vitser om seg sjølv, tyder ikkje at humoren har vunne og statsleiarar for all framtid treng å vere artige og sjølvironiske. Det peiker heller på eit sterkt, historisk kontingent etos-ideal, mest truleg knytt til ein spesifikk variant av det liberale demokratiet og ein særskilt type av det refleksive mennesket.